مضرات و خطرات اشعه ایکس در دندانپزشکی

تصویربرداری با اشعه ایکس، که اغلب به عنوان رادیوگرافی شناخته می‌شود، به یک ابزار تشخیصی رایج و ضروری در دندانپزشکی مدرن تبدیل شده است. این فناوری به دندانپزشکان اجازه می‌دهد تا مشکلات مربوط به سلامت دهان و دندان را که در طول معاینه معمول قابل مشاهده نیستند، شناسایی کنند. 

این مشکلات می‌توانند شامل پوسیدگی دندان، بیماری لثه، از دست دادن استخوان و دندان‌های نهفته باشند. با وجود مزایای بی‌شمار، نگرانی‌های رایج در بین بیماران در مورد قرار گرفتن در معرض تشعشع ناشی از اشعه ایکس و خطرات احتمالی آن برای سلامتی، از جمله افزایش خطر ابتلا به سرطان، وجود دارد. در حالی که اشعه ایکس شامل تابش است، سطوح مورد استفاده در تصویربرداری دندانپزشکی عموماً بسیار کم در نظر گرفته می‌شوند و در صورت رعایت اقدامات احتیاطی مناسب، ایمن هستند.  

آیا اشعه ایکس دندانپزشکی خطرناک است؟

اشعه ایکس یکی از انواع تشعشعات یونیزان است که توانایی نفوذ به بافت‌های بدن را دارد. چرا اشعه ایکس خطرناک است؟ این پرسشی است که باید به آن با دقت علمی پاسخ داد. اشعه ایکس بسیار قوی است و می‌تواند به بافت‌ها و سلول‌های بدن، به‌ویژه آنهایی که در بخش‌های داخلی‌تر از دهان قرار گرفته‌اند، آسیب برساند. این اشعه با ایجاد تغییرات در ساختار مولکولی سلول‌ها، ممکن است منجر به آسیب‌های سلولی و حتی جهش‌های ژنتیکی شود. البته باید توجه داشت که میزان اشعه مورد استفاده در رادیولوژی دندان بسیار کم و کنترل شده است.

در واقع، هر انسان در طول زندگی روزمره خود، به طور طبیعی در معرض تشعشعات محیطی قرار دارد. طبق آمار، هر فرد سالانه حدود 3000 تا 4000 میکرو سیورت تشعشع از محیط اطراف دریافت می‌کند. در مقایسه، میزان اشعه دریافتی در هر بار عکسبرداری رادیولوژی دندان حدود 8 یا 9 میکرو سیورت است. این مقدار در صورت کند بودن سرعت عکس برداری ممکن است تا دو برابر افزایش یابد، اما همچنان در مقایسه با تشعشعات طبیعی محیطی بسیار ناچیز است.

نکته مهم این است که خطر اشعه ایکس به عوامل متعددی از جمله دوز دریافتی، تکرار در معرض قرارگیری، سن فرد و شرایط سلامتی او بستگی دارد. کودکان و نوجوانان به دلیل رشد سریع سلول‌ها و بافت‌های بدن، حساسیت بیشتری نسبت به اشعه ایکس دارند. همچنین، برخی افراد ممکن است به دلیل زمینه ژنتیکی، حساسیت بیشتری به اثرات مضر اشعه داشته باشند.

خطرات اشعه ایکس در دندانپزشکی

اگرچه میزان اشعه ایکس در رادیولوژی دندان کم است، اما نمی‌توان خطرات بالقوه آن را نادیده گرفت. این خطرات عمدتاً از ماهیت یونیزان اشعه ایکس نشأت می‌گیرند. وقتی این اشعه با بافت‌های بدن برخورد می‌کند، می‌تواند الکترون‌ها را از اتم‌ها جدا کرده و یون‌های آزاد تولید کند. این یون‌ها قادرند به مولکول‌های حیاتی بدن از جمله DNA آسیب برسانند. آسیب به DNA می‌تواند منجر به جهش‌های ژنتیکی، مرگ سلولی و در برخی موارد نادر، سرطان شود.

غدد بزاقی، تیروئید، مغز استخوان و چشم‌ها از جمله اندام‌های حساس در نزدیکی ناحیه دهان و فک هستند که ممکن است در معرض اشعه ایکس دندانپزشکی قرار گیرند. برای مثال، غدد بزاقی به دلیل نزدیکی به ناحیه دهان، بیشتر در معرض اشعه قرار می‌گیرند. مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن مکرر در معرض اشعه ایکس، هرچند با دوز کم، می‌تواند احتمال ابتلا به برخی سرطان‌های خاص را افزایش دهد.

یکی دیگر از خطرات اشعه ایکس، اثرات تجمعی آن است. به این معنا که هر بار قرار گرفتن در معرض اشعه، به میزان کلی اشعه دریافتی در طول عمر می‌افزاید. اشعه‌های دریافتی از منابع مختلف، از جمله رادیولوژی پزشکی، سی‌تی اسکن، و حتی تشعشعات طبیعی محیطی، همگی در این اثر تجمعی سهم دارند.

با این حال، باید توجه داشت که خطرات ذکر شده عمدتاً در شرایط خاص و در صورت استفاده نادرست یا بیش از حد از اشعه ایکس مطرح می‌شوند. در شرایط عادی و با رعایت اصول ایمنی، خطر واقعی رادیولوژی دندان بسیار ناچیز است. متخصصان دندانپزشکی با آگاهی از این خطرات، همواره سعی می‌کنند اصل "ALARA" (As Low As Reasonably Achievable) را رعایت کنند، یعنی استفاده از حداقل میزان اشعه لازم برای دستیابی به تصاویر تشخیصی مناسب.

استفاده از روش‌های محافظتی مانند پیشبندهای سربی برای پوشاندن ناحیه گردن و تنه، محافظ‌های تیروئید و تکنیک‌های دقیق تصویربرداری، همگی در کاهش میزان اشعه دریافتی بیمار نقش مهمی دارند. همچنین، پیشرفت در فناوری تصویربرداری دیجیتال نسبت به روش‌های آنالوگ قدیمی، منجر به کاهش قابل توجه میزان اشعه لازم برای تهیه تصاویر با کیفیت شده است.

عوارض اشعه عکس دندان در بارداری

دوران بارداری یکی از حساس‌ترین دوره‌های زندگی یک زن است و حفاظت از جنین در برابر عوامل مضر محیطی، از جمله اشعه ایکس، اهمیت ویژه‌ای دارد. جنین، به‌ویژه در سه ماهه اول بارداری، به دلیل رشد سریع سلولی و شکل‌گیری اندام‌ها، بسیار آسیب‌پذیر است. اشعه ایکس می‌تواند از طریق بدن مادر به جنین برسد و بسته به میزان دوز و مرحله رشد جنین، اثرات متفاوتی داشته باشد.

عوارض احتمالی اشعه ایکس بر جنین شامل افزایش خطر ناهنجاری‌های مادرزادی، اختلالات رشد، کاهش بهره هوشی و در موارد نادر، افزایش خطر سرطان‌های دوران کودکی می‌شود. البته باید تأکید کرد که این عوارض عمدتاً در صورت دریافت دوزهای بالای اشعه رخ می‌دهند، در حالی که میزان اشعه در رادیولوژی دندان بسیار پایین است.

با این وجود، توصیه کلی متخصصان این است که تا حد امکان، انجام رادیولوژی دندان در دوران بارداری به تعویق انداخته شود، مگر در موارد اورژانسی که برای درمان مشکلات دندانی حاد ضروری باشد. اگر انجام رادیولوژی دندان در دوران بارداری ناگزیر باشد، استفاده از محافظ‌های سربی برای پوشاندن ناحیه شکم و لگن ضروری است. همچنین، استفاده از تکنیک‌های تصویربرداری دیجیتال که نیاز به اشعه کمتری دارند، ترجیح داده می‌شود.

یک نکته مهم که زنان باردار باید به آن توجه کنند این است که حتماً قبل از هرگونه عکسبرداری دندانی، دندانپزشک را از بارداری خود مطلع سازند. دندانپزشکان معمولاً در چنین شرایطی، ارزیابی دقیقی از ضرورت انجام رادیولوژی انجام می‌دهند و در صورت امکان، از روش‌های جایگزین برای تشخیص مشکلات دندانی استفاده می‌کنند.

برخی متخصصان معتقدند که در صورت ضرورت، انجام رادیولوژی دندان در سه ماهه دوم بارداری نسبت به سه ماهه اول یا سوم، خطر کمتری دارد. با این حال، این تصمیم باید با مشورت دندانپزشک و متخصص زنان و زایمان گرفته شود. همچنین، استفاده از روش‌های تصویربرداری موضعی (مانند پری‌اپیکال) که فقط ناحیه کوچکی را پوشش می‌دهند، نسبت به روش‌های پانورامیک که ناحیه وسیع‌تری را در معرض اشعه قرار می‌دهند، ترجیح داده می‌شود.

مزایای اشعه ایکس دندانپزشکی

علی‌رغم خطرات بالقوه اشعه ایکس، استفاده از آن در دندانپزشکی مزایای بسیار مهمی دارد که نمی‌توان از آنها چشم‌پوشی کرد. رادیولوژی دندان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تشخیصی در اختیار دندانپزشکان است که به آنها امکان می‌دهد مشکلاتی را که با معاینه بالینی قابل مشاهده نیستند، شناسایی کنند. این امر به تشخیص زودهنگام و دقیق مشکلات دندانی و در نتیجه، درمان موثرتر آنها کمک می‌کند.

یکی از مهم‌ترین مزایای عکس رادیولوژی دندان، تشخیص پوسیدگی‌های پنهان بین دندانی است. این پوسیدگی‌ها معمولاً در مراحل اولیه، با معاینه چشمی قابل تشخیص نیستند و تنها زمانی که به مراحل پیشرفته می‌رسند، علائم بالینی بروز می‌دهند. تشخیص زودهنگام این پوسیدگی‌ها از طریق رادیولوژی، امکان درمان‌های کم‌تهاجمی‌تر و حفظ بیشتر بافت دندانی را فراهم می‌کند.

عکس او پی جی (OPG) یا ارتوپانتومونوگرام، که نوعی عکس پانورامیک از دندان‌ها و فک‌ها است، امکان بررسی همزمان تمام دندان‌ها، استخوان‌های فک و ساختارهای مجاور را فراهم می‌کند. این عکس برای ارزیابی موقعیت دندان‌های نهفته، الگوی رویش دندان‌ها، تشخیص ضایعات استخوانی، برنامه‌ریزی ایمپلنت و درمان‌های ارتودنسی بسیار مفید است.

در درمان‌های ریشه (عصب‌کشی)، رادیولوژی برای تعیین طول دقیق کانال‌های ریشه، ارزیابی کیفیت پر کردن کانال‌ها و تشخیص مشکلات احتمالی پس از درمان ضروری است. همچنین، در جراحی‌های دهان و فک و صورت، برای برنامه‌ریزی دقیق عمل و جلوگیری از آسیب به ساختارهای حیاتی مانند عصب آلوئولار تحتانی، از رادیولوژی استفاده می‌شود.

تعداد مجاز عکس رادیولوژی دندان

یکی از سوالات رایج بیماران درباره رادیولوژی دندان، تعداد دفعات مجاز انجام آن در طول سال یا دوره‌های زمانی مشخص است. این سوال بسیار منطقی است، زیرا همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اثرات اشعه ایکس تجمعی هستند و تکرار بیش از حد آن می‌تواند خطراتی به همراه داشته باشد. البته پاسخ دقیق به این سوال به عوامل متعددی از جمله سن، وضعیت سلامت دهان و دندان، و نوع درمان‌های دندانپزشکی مورد نیاز بستگی دارد.

بر اساس توصیه انجمن دندانپزشکی آمریکا، بزرگسالانی که بهداشت دهان و دندان خود را به خوبی رعایت می‌کنند، دندان‌های سالمی دارند و به طور منظم از نخ دندان استفاده می‌کنند، بهتر است هر 24 تا 36 ماه یکبار عکس رادیولوژی بگیرند. این فاصله زمانی برای بررسی دوره‌ای وضعیت دندان‌ها و شناسایی زودهنگام مشکلات احتمالی کافی است.

اما برای افرادی که مشکلات دندانی مزمن دارند، در معرض خطر بالای پوسیدگی هستند یا بیماری‌های لثه دارند، ممکن است انجام رادیولوژی با فواصل کوتاه‌تر (مثلاً هر 6 تا 18 ماه) توصیه شود. همچنین، در مواردی که فرد تحت درمان‌های خاص دندانپزشکی مانند ایمپلنت، ارتودنسی یا درمان ریشه قرار دارد، ممکن است به عکس‌های رادیولوژی بیشتری نیاز باشد.

برای کودکان و نوجوانان، به دلیل حساسیت بیشتر آنها به اشعه و نیز تغییرات سریع در دهان و دندان‌هایشان، توصیه‌های خاصی وجود دارد. معمولاً برای کودکان با خطر پایین پوسیدگی، انجام رادیولوژی هر 12 تا 24 ماه کافی است، در حالی که برای کودکان با خطر بالای پوسیدگی، ممکن است فواصل کوتاه‌تر توصیه شود.

نکته مهم دیگر، نوع عکس رادیولوژی است. عکس‌های موضعی (پری‌اپیکال و بایت‌وینگ) که ناحیه محدودی را پوشش می‌دهند، اشعه کمتری نسبت به عکس‌های پانورامیک (OPG) دارند و ممکن است با فواصل کوتاه‌تری تجویز شوند. در مقابل، عکس‌های پانورامیک که کل دهان و فک‌ها را نشان می‌دهند، معمولاً با فواصل طولانی‌تری انجام می‌شوند.

مهم‌ترین اصل در تعیین تعداد مجاز عکس رادیولوژی دندان، اصل ضرورت پزشکی است. به این معنا که هر عکس رادیولوژی باید بر اساس نیاز واقعی بیمار و با هدف تشخیص یا درمان مشکل مشخصی تجویز شود، نه به صورت روتین و بدون دلیل. این تصمیم باید توسط دندانپزشک و با در نظر گرفتن شرایط خاص هر بیمار گرفته شود.

سخن نهایی

در جمع‌بندی باید گفت که اشعه ایکس در دندانپزشکی، مانند بسیاری از فناوری‌های پزشکی دیگر، همزمان هم مزایا و هم خطراتی دارد. نکته کلیدی، ایجاد توازن منطقی بین این دو جنبه است. اگرچه قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس می‌تواند خطراتی به همراه داشته باشد، اما این خطرات در شرایط استاندارد و با رعایت اصول ایمنی، بسیار ناچیز هستند، به‌ویژه در مقایسه با منافع تشخیصی و درمانی آن.

با پیشرفت فناوری، دستگاه‌های رادیولوژی دندان مدرن طراحی شده‌اند که با حداقل میزان اشعه، تصاویر با کیفیت بالا تولید می‌کنند. تکنیک‌های تصویربرداری دیجیتال نسبت به روش‌های آنالوگ قدیمی، اشعه کمتری تولید می‌کنند و امکان پردازش و بهبود کیفیت تصاویر را بدون نیاز به تکرار عکسبرداری فراهم می‌کنند. علاوه بر این، استفاده از محافظ‌های سربی، تکنیک‌های دقیق تصویربرداری و آموزش مناسب پرسنل، همگی در کاهش میزان اشعه دریافتی بیماران نقش مهمی دارند.

در نهایت، تصمیم‌گیری درباره انجام رادیولوژی دندان باید بر اساس قضاوت بالینی دندانپزشک و با در نظر گرفتن نیازهای خاص هر بیمار انجام شود. اصل "ALARA" (استفاده از حداقل میزان اشعه منطقی قابل دستیابی) باید همواره رعایت شود، و منافع تشخیصی هر عکس رادیولوژی باید نسبت به خطرات بالقوه آن سنجیده شود. با این رویکرد، می‌توان از مزایای ارزشمند رادیولوژی دندان بهره‌مند شد، در حالی که خطرات آن به حداقل می‌رسد.