در حقوق ایران ، از دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی صحبت می شود که دارای تفاوت هایی می باشند . تفاوت مسئولیت نسبی و تضامنی ، آن است که در مسئولیت نسبی ، هر فرد ، صرفا به اندازه تعهدات و یا خساراتی که وارد نموده ، مسئولیت دارد ؛ لکن در مسئولیت تضامنی ، ممکن است که فرد ، مسئول تعهدات ناشی از دیگری نیز قلمداد شود ؛ مانند مسئولیت شرکا در شرکت های نسبی .
بر اساس قانون مسئولیت مدنی و اصول مسلم حقوقی ، هر کس نسبت به اعمال خود که بر اساس آنها ، به جان ، مال ، سلامتی ، آزادی ، حیثیت یا شهرت تجاری دیگران ، ضرر و زیان هایی واردمی شود ، مسئولیت دارد و باید این آسیب ها و خسارت ها را جبران نماید . البته ، مسئولیت اقدامات انجام شده ، می تواند به شکل مسئولیت کیفری ( نه مدنی و حقوقی ) نیز باشد .
با نگاهی به قواعد قانون تجارت و همچنین برخی دیگر از قوانین ، انواعی از مسئولیت در مقابل دیگران را می توان ملاحظه نمود که در یک تقسیم بندی عمده ، حدود تعهد و مسئولیت مسئولان در برابر دیگران ، سبب پیش بینی دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی شده است که به نوعی ، از لحاظ مفهومی ، نقطه مقابل یکدیگر قلمداد می شوند . حال ، سوالی که مطرح می شود ، آن است که مسئولیت نسبی چیست و چه تفاوتی با مسئولیت تضامنی دارد ؟
برای پاسخ دادن به این سوال ، در ادامه این مقاله ، ابتدا به تعریف مفهومی مسئولیت نسبی پرداخته و سپس ، تفاوت مسئولیت نسبی با مسئولیت تضامنی را مورد بررسی قرار می دهیم و در ادامه نیز جنبه ها و ابعاد مختلف مسئولیت نسبی در حقوق ایران را مورد بررسی قرار خواهیم داد .
مسئولیت نسبی چیست
مسئولیت داشتن در قبال دیگران ، به لحاظ حقوقی ، ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود . به عنوان نمونه ، گاهی مسئولیت، ناشی از قرارداد و یا تعهدی است که میان طرفین بسته شده است . اما ممکن است مسئولیت ، خارج از قرارداد و به خاطر فعل ها یا ترک فعل هایی باشد که به صورت طبیعی به وقوع پیوسته است . اما اصل مسلم در حقوق ، جبران خسارات و ایفای تعهدات و مسئولیت هایی است که اشخاص ، در برابر یکدیگر دارند .
مرسوم است که برای بیان مسئولیت ، آن را به دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی تقسیم بندی می کنند که به لحاظ حقوقی ، مسئولیت نسبی با مسئولیت تضامنی ، متفاوت بوده و به لحاظ نحوه جبران خسارت ها و ایفای تعهدات ، به نوعی ، نقطه مقابل یکدیگر هستند . به ویژه ، زمانی که بحث از قانون تجارت و شرکت های تجاری است ، مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی شرکت ها ، تبدیل به مباحثی مهم می شود که تشخیص نوع مسئولیت آنها در هر مورد ، موضعی مهم می باشد.
اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود ، آن است که مسئولیت نسبی چیست و چه تفاوتی با مسئولیت تضامنی دارد ؟ برای بیان تفاوت مسئولیت نسبی و تضامنی ، ابتدا به تعریف مفهوم مسئولیت نسبی می پردازیم و در قسمت بعد ، تفاوت آنها را بیشتر توضیح خواهیم داد .
به طور کلی ، زمانی که از مسئولیت نسبی سخن می گوییم ، به این معناست که مسئولیت یک شخص ، صرفا در همان حدود و اندازه ای است که خود شخص ، به موجب قرارداد یا تعهد قبلی ، به عهده گرفته است و یا در همان حدودی است که خود شخص ، خساراتی وارد نموده است . برای توضیح بهتر مفهوم مسئولیت نسبی ، مثال هایی در این زمینه ذکر می کنیم .
فرض کنید که در یک شرکت تجاری ، چهار شریک وجود دارند که سهم الشرکه هر کدام از آنها ، 25 درصد است . در این حالت ، اگر قرار بر انحلال شرکت باشد ، اما دارایی های خود شرکت ، برای پرداخت کردن بدهی های شرکت کافی نباشد ، در این صورت ، لازم است که شرکا ، مسئولیت پرداخت بدهی ها را به عهده بگیرند ؛ اما بر خلاف مسئولیت تضامنی ، در مسئولیت نسبی ، هر یک از شرکا ، صرفا به نسبت تعهدی که در شرکت داشته اند ، ملزم و مسئول پرداخت بدهی ها هستند .
لذا هر یک از چهار شریک ، صرفا در حدود 25 درصد از کل بدهی های شرکت ( بر اساس سهم الشرکه ای که به شرکت آورده اند ) ، مسئول پرداخت بدهی های شرکت می باشند و نسبت به مازاد 25 درصد ، تعهد و مسئولیتی نخواهند داشت . بنابراین ، مسئولیت نسبی شرکا در شرکت های تجاری ، به نسبت آورده یا سهم الشرکه است ؛ نه بیشتر . بر اساس قانون تجارت ، چنین شرکت هایی را تحت عنوان شرکت های نسبی نام گذاری می نماییم .
گاهی هم منظور از مسئولیت نسبی ، آن است که اشخاص ، صرفا در همان حدودی که خسارت وارد نموده اند و به نسبت خساراتی که منتسب به فعل یا ترک فعل آنها است ، مسئولیت داشته و از بابت افعال و اعمال دیگران ، مسئولیتی ندارند. نمونه این نوع مسئولیت نسبی را می توانیم در برخی از قوانین ، از جمله قانون کار ملاحظه نماییم که در قسمت های بعد ، به آن اشاره می شود .
به عنوان نمونه ، زمانی که در یک تصادف رانندگی ، دو نفر به صورت هم زمان ، به خودروی دیگری ضربه وارد کرده و منجر به ایجاد خسارت می شوند ، ممکن است سهم یکی از آنها ، 20 درصد و سهم دیگری 80 درصد تعیین شود ؛ در این فرض نیز ، مسئولیت از نوع نسبی بوده و صرفا در حدود خساراتی است که هر فرد ، ایجاد نموده است .
بیشتر بخوانید: شرکت با مسئولیت محدود
تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی
در قسمت قبل ، مفهوم مسئولیت نسبی ، بیان شده و مثال هایی نیز در خصوص آن ذکر گردید . اما از آن جهت که مفهوم مسئولیت نسبی ، در مقام مقایسه با مسئولیت تضامنی ، به نحو بهتری مشخص می شود ، در این قسمت ، قصد داریم تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی را مورد بررسی قرار دهیم .
همانطور که اشاره شد ، در مسئولیت نسبی ، هر فرد ، صرفا در حدود تعهدات قبلی خود و یا خساراتی که ایجاد کرده است ، در مقابل دیگران مسئول است ؛ اما این موضوع ، در مورد مسئولیت تضامنی ، کاملا بر عکس است . به این معنا که داشتن مسئولیت تضامنی ، یعنی اینکه هر فرد ، علاوه بر حدود تعهدات خود ، جوابگوی تعهدات سایرین نیز هست و بابت خساراتی که دیگران ایجاد نموده اند نیز ، به نوعی مسئول قلمداد می شود . بدون اینکه مسئولیت متعهد اصلی ، منتفی شود .
لذا تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی ، در این نکته است که در مسئولیت تضامنی ، نوعی مسئولیت بابت فعل غیر نیز قابل ملاحظه است که بر اساس آن ، هر فرد ، در مقابل اشخاص ثالث ، مسئولیت جبران کامل خسارات و پرداخت تعهدات را به طور کامل بر عهده دارد .
بارزترین جلوه مسئولیت تضامنی ، مسئولیتی است که برای شرکت های تضامنی مشمول قانون تجارت می توان تصور نمود . بر اساس قانون تجارت ، پس از ثبت شرکت تضامنی و ایجاد بدهی برای این شرکت و منحل شدن آن ، اگر دارایی شرکت برای پرداخت تمام قروض شرکت کافی نباشد ، هر یک از شرکا ، مسئول پرداخت تمام قروض شرکت خواهد بود .
فرض کنید که یک شرکت تجاری از نوع شرکت تضامنی ، دچار ورشکستگی شده است و اموال شرکت ، برای پرداخت بدهی های شرکت کافی نباشد . در این صورت ، به دلیل اینکه شرکت ، از نوع تضامنی است ، هر یک از شرکا ، متعهد است که در صورت طلب نمودن دین از سوی طلبکار ، کلیه دیون شرکت را پرداخت نماید ؛ هر چند این امر ، مانع از آن نیست که بعد ، به سایر شرکای شرکت تضامنی مراجعه نموده و خسارت پرداخت شده از طرف آنها را از ایشان مطالبه نماید .
یکی دیگر از مصادیق مسئولیت های تضامنی در ایران ، مسئولیت تضامنی بابت چک برگشتی است ؛ با این توضیح که اگر چک ، توسط ضامن یا ظهرنویس ، پشت نویسی شده باشد ، علاوه بر صادر کننده ، هم ضامن و هم ظهرنویس ، همگی در مقابل دارنده چک ، نوعی مسئولیت تضامنی دارند ؛ یعنی اگر چک برگشت خورد ، دارنده چک ، می تواند به هر یک از اشخاص مزبور مراجعه نماید و هر یک از آنان ، در برابر پرداخت کلیه مبلغ چک ، مسئولیت دارند ؛ هر چند، بعدا می توانند به صادر کننده چک نیز مراجعه نموده و وجه پرداخت شده را مطالبه نمایند .
بیشتر بخوانید: شرکت تضامنی چیست و نحوه نامگذاری آن
مسئولیت نسبی در حقوق ایران
در قسمت های قبل ، مفهوم مسئولیت نسبی و تفاوت های آن با مسئولیت تضامنی را بر اساس قوانین و مقررات موجود ، مورد بررسی قرار داده و مثال هایی از مسئولیت تضامنی همچون مسئولیت ضامن و ظهرنویس چک برگشتی را شرح دادیم . اما در این قسمت ، قصد داریم مسئولیت نسبی در حقوق ایران را مورد بررسی قرار داده و به این سوال پاسخ دهیم که مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، در چه مواردی پیش بینی شده است ؟
یکی از مهم ترین موارد مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، ناظر بر شرکت های نسبی است . بر اساس قانون تجارت ایران ، در شرکت هایی که از نوع شرکت نسبی هستند ، مسئولیت شرکا نیز از نوع مسئولیت نسبی قلمداد می شود . بر اساس ماده 183 این قانون ، شرکت های نسبی به شرکت هایی گفته می شود که برای انجام امور تجاری ، میان دو یا چند شریک ایجاد می شود و مسئولیت هر یک از شرکای شرکت ، به نسبت سرمایه ای است که در زمان ثبت شرکت ، شرکا تقبل نموده اند .
یکی دیگر از موارد مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، مسئولیت مدیران در شرکت های سهامی است . این مسئولیت ، در ماده 142 قانون تجارت مقرر شده است که بر اساس آن ، مدیران و مدیر عامل شرکت های سهامی ، در برابر شرکت و اشخاص ثالث ، بر حسب مورد ، به صورت انفرادی یا مشترک ، مسئول هستند و این، دادگاه است که حدود مسئولیت آنان برای جبران خسارت را مشخص می کند ؛ نه اینکه به صورت تضامنی ، مسئول تمامی خسارات باشند .
علاوه بر این ، در ماده 14 قانون مسئولیت مدنی ، مسئولیت نسبی کارگران مشمول قانون کار ، که در حین کار یا به مناسبت انجام دادن کار ، خساراتی به دیگری وارد نموده اند ، مقرر شده است که به موجب آن ، هر گاه چند نفر با هم زیانی به دیگری وارد کرده باشند ، دادگاه با توجه به نحوه مداخله هر یک از آنان ، میزان مسولیت ایشان را مشخص خواهد نمود ؛ که در این مورد نیز ، مسئولیت ، از نوع نسبی است .
در ادامه بخوانید: شرکت نسبی چیست و نحوه نامگذاری آن
برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص مسئولیت نسبی در کانال تلگرام حقوق تجارت عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مسئولیت نسبی پاسخ دهند .
سوالات متداول
1- مفهوم مسئولیت نسبی چیست ؟
مسئولیت نسبی به این معنا است که هر فرد صرفا در حدود تعهدات خود و یا در همان حدود خساراتی که وارد کرده است مسئولیت دارد که برای دریافت اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید مقاله را مطالعه نمایید .
2- تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی در چیست ؟
در مسئولیت تضامنی بر خلاف مسئولیت نسبی هر فرد ملزم به پرداخت دیونی است که ناشی از تعهدات دیگران می باشد و یا به موجب خساراتی است که ایشان وارد نموده اند که شرح بیشتر این موضوع در متن مقاله ذکر گردیده است .
3- مسئولیت نسبی در حقوق ایران شامل چه مواردی است ؟
مسئولیت نسبی در ایران عمدتا شامل مواردی همچون مسئولیت شرکا در شرکت های نسبی یا مسئولیت مدیران شرکت های تضامنی می باشد که در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر می توانید به متن مقاله مراجعه نمایید .
منبع : مسئولیت نسبی چیست
