محمدتقی خان پسیان، آزادی خواه یا یاغی

مبارز راه آزادی، ناسیونالیستی که در راه میهن جان داد و کسی که بر علیه دیکتاتوری نوظهور قیام کرد. این تصویر یکی از خوانش­های مورد علاقه از قیام کلنل محمدتقی­خان پسیان در نزد کسانی است که جنبش­های رادیکال سیاسی بر علیه حکومت پهلوی را مورد مطالعه قرار می­دهند اما تصویر دیگری نیز از این قیام وجود دارد. افسر وحشت­زده­ای که در بیم جان و از دست دادن جایگاهش برعلیه حکومت مرکزی مستقر قیام کرد و با قالب میهن­ پرستانه­ ای که برای آن تعریف کرده بود، می­ کوشید مطامع خود در دستیابی به منابع خراسان را پوشیده نگاه دارد. تفکیک این دو ساحت در شخصیت و قیام پسیان کار دشواریست. به ویژه آنکه تاریخ­ نگاری در روایتی که از قیام او به دست می ­دهد، هر دو این مسیرها را پیموده است.



مواجهه با خدای خراسان

محمدتقی­ خان پسیان همزمان با شکست نیروهای متحدین از آلمان به ایران مراجعت کرد. درست کمی پیش­تر از کودتای سیدضیاء­الدین طباطبایی وی از طرف دولت مشیرالدوله مأموریت یافت تا فرماندهی قوای خراسان را برعهده گیرد، منطقه­ا ی که تا پیش از آن نیروهای نظامی قاجار نفوذ چندانی در آن­جا نداشتند.

ورود کلنل به خراسان با دردسرهای بسیاری همراه بود. در ظاهر مأموریت او اصلاح ژاندارمری بود اما وضعیت نابه سامان و کارشکنی­ های متعددی که صورت می­ گرفت در عمل چنین هدفی را دور از دسترس می­ کرد. خراسان ولایتی بود که در آن منابع مالی بی­کرانی وجود داشت و حکومت بر این منطقه برای والی آن نفوذ و قدرت بسیاری را به همراه داشت. قوام در سال­هایی که در این منطقه حکومت می­کرد، توانست نفوذ بسیاری کسب کند و حتی در مورد جایگاه خود دچار توهم شد. آن­گونه که علی آذری در کتاب «قیام کلنل محمدتقی­خان پسیان» می­ نویسد: «روز عید تمام دستجات قشون از مقابل تمثال احمدشاه رژه می­ رفتند. قوام برخلاف این رسم معمول، در روز عید فرمان داد تمثال او را به جای تمثال احمدشاه در جایگاه مخصوص بگذارند.» شاه چنین وضعیتی را دریافته بود ولی به واسطه آن­که قوام در مرکز حکومت از پشتیبانان زیادی از جمله «وثوق­الدوله» برخوردار بود این امر امکان­پذیر نشد. قدرت قوام تا جایی گسترش یافت که وی را «خدای خراسان» می­ نامیدند. حضور کلنل در خراسان به زودی دوگانه­ ای را در آن ولایت ایجاد کرد. کلنل در دایره قدرت قوام جایی نداشت. به این ترتیب بدنه ژاندارمری با توجه به بی­ توجهی قوام روز به روز ضعیف ­تر می­ شد و این نهاد دیگر حتی قادر به پرداخت حقوق به کارکنان خود نبود. این فشار کلنل را بیش از پیش در تقابل با حاکم قرار داد و در مقابل تلاش کرد در راستای تضعیف قوام روند مالی را که به فربه شدن او انجامیده بود، بر هم زند و جلوی نقل و انتقال غیرقانونی وجوهات را بگیرد.