امام محمد غزالی، با نام کامل ابوحامد محمد بن محمد غزالی طوسی، یکی از بزرگترین اندیشمندان، فلاسفه، متکلمان و فقهای تاریخ اسلام و ایران است. او در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) میزیست و تأثیر عمیقی بر تفکر اسلامی و حتی غرب گذاشت. در ادامه به تفصیل به زندگی، فلسفه، آثار و مرگ او میپردازیم:
زندگینامه:
- تولد و کودکی: غزالی در سال ۴۵۰ هجری قمری (۱۰۵۸ میلادی) در شهر توس در خراسان (ایران کنونی) به دنیا آمد. پدرش مردی با تقوا و احتمالاً صوفی بود که به ریسندگی و فروش پشم اشتغال داشت و به همین دلیل به آنها «غزالی» میگفتند. غزالی در کودکی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی یکی از دوستان پدرش به تحصیل پرداخت.
- تحصیلات: غزالی ابتدا در توس به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت و سپس به گرگان و نیشابور سفر کرد و از محضر اساتید برجستهای چون ابونصر اسماعیلی و امام الحرمین جوینی (از بزرگترین علمای شافعی) بهره برد. او در نیشابور به ویژه در فقه و اصول فقه تبحر یافت.
- دوران استادی در نظامیه بغداد: در سال ۴۸۴ هجری قمری، خواجه نظامالملک طوسی، وزیر مشهور سلجوقی، غزالی را به عنوان استاد مدرسه نظامیه بغداد منصوب کرد. این دوره اوج شهرت و اعتبار غزالی بود و او به تدریس و مناظره با بزرگان علمی آن زمان پرداخت.
- بحران روحی و ترک بغداد: پس از چند سال تدریس در نظامیه، غزالی دچار بحران روحی و شک و تردید در باورهای خود شد. این بحران او را به کنارهگیری از تدریس و ترک بغداد در سال ۴۸۸ هجری قمری واداشت. او حدود ده سال به سیر و سلوک و ریاضت پرداخت و به شام، بیتالمقدس و مکه سفر کرد.
- بازگشت به تدریس: پس از ده سال، غزالی به درخواست سلطان سنجر و با اصرار خواجه نظامالملک (پسر نظامالملک)، به نیشابور بازگشت و دوباره به تدریس در نظامیه مشغول شد.
- وفات: غزالی در سال ۵۰۵ هجری قمری (۱۱۱۱ میلادی) در توس درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.
فلسفه:
فلسفه غزالی را میتوان به دو دوره تقسیم کرد:
- دوره قبل از بحران: در این دوره، غزالی تحت تأثیر فلسفه ارسطو و فلاسفه مسلمان مانند ابنسینا بود و به تدریس و بررسی آثار فلسفی میپرداخت.
- دوره بعد از بحران: پس از بحران روحی، غزالی به شدت به نقد فلسفه مشائی پرداخت و کتاب مشهور خود «تهافت الفلاسفه» (ناسازگاری فیلسوفان) را در رد آرای فلاسفه نوشت. او در این کتاب به ۱۷ مسئله از مسائل فلسفی که به نظرش با اصول دین اسلام مغایرت داشت، پاسخ داد. غزالی در این دوره به عرفان و تصوف گرایش پیدا کرد و به دنبال یافتن حقیقت از طریق شهود و تجربه باطنی بود. او معتقد بود که عقل به تنهایی قادر به درک حقیقت نیست و باید از طریق تزکیه نفس و ارتباط با خدا به معرفت رسید.
آثار:
غزالی آثار بسیار زیادی در زمینههای مختلف از جمله فلسفه، کلام، فقه، اصول فقه، منطق، اخلاق و تصوف از خود به جای گذاشته است. از جمله مهمترین کتابهای امام محمد غزالی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تهافت الفلاسفه: مهمترین اثر فلسفی غزالی که در آن به نقد فلسفه مشائی میپردازد.
- احیاء علوم الدین: مهمترین اثر غزالی در زمینه اخلاق و تصوف که به بررسی ابعاد مختلف زندگی دینی و اخلاقی میپردازد.
- مقاصد الفلاسفه: خلاصهای از فلسفه مشائی که غزالی قبل از نوشتن تهافت الفلاسفه آن را تألیف کرد.
- معارج القدس فی مدارج معرفة النفس: در مورد شناخت نفس و مراتب آن.
- میزان العمل: در مورد منطق و روش صحیح تفکر.
- الاقتصاد فی الاعتقاد: در مورد اصول عقاید اسلامی.
- جواهر القرآن: در تفسیر قرآن.
مرگ:
غزالی در سال ۵۰۵ هجری قمری در توس درگذشت. گفته میشود که او قبل از مرگش وصیتنامهای نوشت که در آن به پشیمانی خود از پرداختن به فلسفه و تأکید بر اهمیت دین و اخلاق اشاره کرده بود.
در مجموع، غزالی شخصیتی بسیار تأثیرگذار در تاریخ اندیشه اسلامی بود. او با نقد فلسفه مشائی و تأکید بر اهمیت عرفان و تصوف، جریانهای جدیدی را در تفکر اسلامی به وجود آورد. آثار او همچنان مورد توجه و مطالعه اندیشمندان و پژوهشگران قرار دارد.