به گزارش سرویس اقتصادی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ گزارش‌های مجمع جهانی اقتصاد (WEF) از جمله معتبرترین اسناد تحلیل ریسک‌های سیستمی است که سالانه توسط گروهی از کارشناسان بین‌المللی، رهبران صنعت، سیاست‌مداران و دانشگاهیان تدوین می‌شود. این گزارش به‌عنوان نقشه راهی برای سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری بین‌المللی عمل کرده و می‌کوشد پیچیدگی و تأثیر متقابل ریسک‌های جهانی را بر اقتصاد، جامعه و محیط زیست تبیین کند. در نسخه ۲۰۲۵ گزارش، توجه ویژه‌ای به مفهوم «چندبحرانی» شده است؛ یعنی پدیده‌ای که در آن ترکیب همزمان چند ریسک بزرگ (مانند تغییرات اقلیمی، درگیری‌های منطقه‌ای و فروپاشی اعتماد اجتماعی) می‌تواند به بحران‌های غیرقابل‌کنترل بی‌سابقه منجر شود. به گفته مجمع جهانی اقتصاد، چشم‌انداز فعلی جهانی در حال قطع‌شدن و تکه‌تکه‌شدن است و چالش‌های ژئوپلیتیک، زیست‌محیطی، اجتماعی و فناوری هر روز بیشتر از پیش ثبات را تهدید می‌کنند.
روش‌شناسی تحلیل ریسک‌ها
داده‌های گزارش بر پایه نظرسنجی از حدود ۱۵۰۰ کارشناس و تصمیم‌گیر حرفه‌ای از بیش از ۱۲۵ کشور گردآوری شده است. از این میان ۳۶ درصد پاسخ‌دهندگان از بخش کسب‌وکار و ۱۹ درصد از اساتید دانشگاه بوده‌اند و سایر افراد نیز از حوزه‌های سیاست و جامعه مدنی هستند. اطلاعات از طریق پرسشنامه‌های ساخت‌یافته و مصاحبه‌های عمقی جمع‌آوری شده و هر ریسک بر اساس دو معیار اصلی «احتمال وقوع» (صفر تا ۱۰۰ درصد) و «شدت تأثیر» (از نظر اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی) رتبه‌بندی شده است. این دیدگاه مبتنی بر مشارکت گسترده کارشناسان، به سیاستگذاران کمک می‌کند تا برای مواجهه با بحران‌های پیش‌رو آماده شوند. گزارش تأکید می‌کند که اگرچه آینده همچنان غیرقابل‌پیش‌بینی است، اما بینش مبتنی بر تخصص می‌تواند به آمادگی بهتر در برابر این ریسک‌ها یاری رساند.
ریسک‌های کوتاه‌مدت (۲ سال آینده)
در افق نزدیک (۲ سال آینده)، چند ریسک به‌عنوان مهم‌ترین نگرانی‌ها شناخته شده‌اند. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
درگیری‌های مسلحانه بین کشورها: تقریباً یک‌چهارم شرکت‌کنندگان نظرسنجی، درگیری نظامی بین دولت‌ها (شامل جنگ‌های نیابتی، داخلی، کودتا و تروریسم) را بزرگ‌ترین تهدید سال ۲۰۲۵ دانسته‌اند. این تهدید نسبت به سال گذشته از جایگاه هشتم به رتبه اول ارتقا یافته است. افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک (مانند تهاجم نظامی یا درگیری‌های منطقه‌ای) مستقیماً با این ریسک در ارتباط است.
اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده: انتشار گسترده اخبار و محتوای جعلی به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، دومین خطر فوری محسوب می‌شود. این جریان اطلاعاتی مخرب اعتماد عمومی را تضعیف کرده و زمینه را برای ناآرامی اجتماعی و اختلافات بیشتر فراهم می‌کند. به‌خصوص تشخیص اطلاعات جعلیِ تولیدشده با ابزارهای هوش مصنوعی هر روز دشوارتر می‌شود.
رویدادهای شدید اقلیمی: حوادثی مانند سیل‌های ویرانگر، خشکسالی‌های طولانی و گردبادها در کوتاه‌مدت نیز جزو ده خطر برتر جهانی هستند. اثرات فاجعه‌بار این رخدادها بر کشاورزی، زیرساخت‌ها و زندگی مردم، ریسک مهمی برای اقتصاد و ثبات منطقه‌ای ایجاد می‌کند.
قطب‌بندی اجتماعی و اقتصادی: نابرابری درآمدی و شکاف‌های اجتماعی باعث افزایش ریسک تنش‌های داخلی و بی‌ثباتی در جوامع شده است. این مسئله با تهدیدهایی چون کاهش اعتماد به نهادها و نارضایتی عمومی همپوشانی دارد.
حملات سایبری و اطلاعاتی: با پیشرفت فناوری، حملات به زیرساخت‌های حیاتی از جمله شبکه‌های برق، سیستم‌های بانکی و بهداشتی (از طریق هک یا جنگ سایبری) یکی از نگرانی‌های مهم به‌شمار می‌رود. چنین حملاتی می‌توانند علاوه بر خسارات مالی، امنیت ملی کشورها را نیز تهدید کنند.
به‌طور خلاصه، ریسک‌های کوتاه‌مدت بازتاب‌دهنده تشدید ناپایداری ژئوپلیتیک و اجتماعی در جهان هستند؛ از یک سو درگیری‌های نظامی و تقابل‌های اقتصادی میان کشورها و از سوی دیگر رواج اطلاعات نادرست که به‌خطر فروپاشی اعتماد اجتماعی و افزایش بی‌ثباتی‌ها کمک می‌کند.
ریسک‌های بلندمدت (۱۰ سال آینده)
نگاه بلندمدت (۱۰ سال آینده) نیز تحولات نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهد. مهم‌ترین ریسک‌ها در افق ده‌ساله به شرح زیرند:
خطرات زیست‌محیطی و اکوسیستمی: در افق ۱۰ سال آینده خطرات اقلیمی و زیست‌محیطی بر کل فهرست سایه انداخته‌اند. رویدادهای شدید آب‌وهوایی (گرمایش جهانی، امواج گرما، سیل‌های بی‌سابقه)، از بین رفتن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیستم‌ها از ریسک‌های اولویت‌دار محسوب می‌شوند. این روند ناشی از ادامه انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای است که افزایش دمای زمین را تا حدود ۲٫۷ درجه سانتی‌گراد پیش‌بینی می‌کند. براساس گزارش WEF، حتی با کاهش فعلی انتشار گازها، دمای کره زمین تا ۲٫۷ درجه افزایش خواهد یافت که آثار فاجعه‌باری همچون ذوب گسترده یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح آب‌های آزاد و نابودی بخشی از اکوسیستم‌های طبیعی را به‌همراه دارد.
کمبود منابع طبیعی: پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، تقاضای جهانی آب حدود ۲۰٪ بیشتر از عرضه باشد و میلیاردها نفر در مناطق با تنش آبی زندگی کنند. همچنین انتقال به انرژی‌های پاک تقاضا برای فلزات کمیاب (مانند لیتیوم و کبالت) را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. کمبود این منابع، به‌ویژه آب و فلزات استراتژیک، می‌تواند منجر به درگیری‌های منطقه‌ای برای دسترسی به آنها شود. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در افق بلندمدت کاهش ۳۰ درصدی تولید غلات به‌دلیل خشکسالی و آلودگی خاک رخ دهد که بحران امنیت غذایی را تشدید می‌کند. این فشار بر منابع موجب افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک بر سر معادن و ذخایر آب خواهد شد.
خطرات فناوری و اطلاعات: تکنولوژی‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و ادوات خودمختار نظامی (مانند پهپادهای کشنده) ریسک‌های جدیدی ایجاد کرده‌اند. در کوتاه‌مدت پیامدهای منفی هوش مصنوعی در رده‌های پایینی ارزیابی شده‌اند، اما در بلندمدت احتمال سوءاستفاده‌های گسترده از ابزارهای دیجیتال (از جمله تولید اخبار جعلی، نفوذ سایبری و جنگ‌های سایبری خودکار) جدی است. پیامدهای ناخواسته فناوری‌های هوش مصنوعی (از جمله اتکا به الگوریتم‌های مغرض، کارکردهای بیوتروریستی یا خرابکاری صنعتی) نیز به‌عنوان ریسک‌های بالقوه با شدت بالا شناخته شده‌اند.
قطب‌بندی جمعیت و تغییرات جمعیتی: روند کهنسالی و جوانی جمعیت در مناطق مختلف جهان، خطرات اقتصادی-اجتماعی را به همراه دارد. در برخی کشورها رشد جمعیت جوان و بیکاری بالا، و در برخی دیگر پیری سریع جمعیت، چالش‌های متفاوتی ایجاد می‌کند. این نابرابری جمعیتی می‌تواند تنش‌های اجتماعی را تشدید و موجب کاهش نوآوری اقتصادی شود (احتمالاً با کاهش درآمدهای دولتی و فشار بر نظام‌های رفاهی).
در مجموع، چشم‌انداز ده‌ساله نیز حاکی از تشدید فراگیر ریسک‌هاست: شدت همه ۳۳ ریسک مورد بررسی در بلندمدت افزایش یافته است که نشان‌دهنده نگرانی کارشناسان از افزایش فرکانس یا شدت این بحران‌ها در دهه آینده است.
ریسک‌های اقلیمی و زیست‌محیطی
یکی از پدیده‌های ناگوار در حال وقوع، تغییرات اقلیمی بر حیات وحش قطب شمال است؛ رویدادی که متأسفانه بیشتر تکرار می‌شود. خسارت‌های اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی در دهه گذشته حدود ۲۰۰ درصد افزایش یافته و در سال ۲۰۲۴ به تقریباً ۳۲۰ میلیارد دلار رسیده است. بر اساس برآوردهای WEF، ادامه روند فعلی گرمایش جهانی (بدون کاهش کافی انتشار گازهای گلخانه‌ای) باعث افزایش دمای کره زمین تا حدود ۲٫۷ درجه سانتی‌گراد خواهد شد که عواقب گسترده‌ای خواهد داشت: ذوب شدن یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح دریاها و از بین رفتن میلیون‌ها هکتار از زیستگاه‌های طبیعی. درنتیجه، امنیت غذایی و دسترسی به آب شرب به‌طور جدی تهدید می‌شود و احتمالاً تا سال ۲۰۵۰ خسارت اقتصادی ناشی از تغییرات اقلیمی به ۲۳ تریلیون دلار در سال خواهد رسید. این داده‌ها نشان می‌دهند که اکنون تغییرات اقلیمی تنها یک تهدید دوردست نیست؛ بلکه به یک بحران سیستمی تبدیل شده که ثبات سیاسی، سلامت اجتماعی و ادامه حیات گونه‌های مختلف را تحت فشار قرار می‌دهد.
نابرابری اجتماعی-اقتصادی
شکاف فزاینده اقتصادی از دیگر ریسک‌های مهم است. براساس مطالعات مستقل و آمارهای بین‌المللی، «یک درصد ثروتمندترین» افراد جهان هم‌اکنون حدود ۴۵ درصد از کل ثروت جهانی را در اختیار دارند. به عبارت دیگر، نیمی از ثروت دنیا در اختیار افراد بسیار محدودی متمرکز شده است، در حالی که نیمی از جمعیت جهان با درآمد روزانه کمتر از ۶٫۸۵ دلار زندگی می‌کنند. چنین تمرکز فوق‌العاده ثروت، تهدیدی جدی برای عدالت اجتماعی و ثبات اقتصادی به‌شمار می‌رود. پس از همه‌گیری کرونا نیز این شکاف تشدید شد و نارضایتی‌های اجتماعی در بسیاری از کشورها را تشدید کرده است. نابرابری اقتصادی علاوه بر تهدید رشد پایدار، نارضایتی و بی‌اعتمادی عمومی را افزایش می‌دهد که خود منجر به قطب‌بندی اجتماعی و کاهش سرمایه اجتماعی می‌شود.
فناوری، اطلاعات و جنگ نرم
در دوران انقلاب دیجیتال، اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات جهانی بدل شده است. انتشار گسترده اخبار جعلی و محتوای ساختگی، ضمن تضعیف نهادهای اجتماعی، سیاست‌های عمومی را مختل کرده و همگرایی جهانی را به چالش می‌کشد. این پدیده امروزه به کمک هوش مصنوعی گسترش یافته و تشخیص حقیقت را برای شهروندان دشوار ساخته است. در کنار آن، حملات سایبری سازمان‌دهی‌شده به زیرساخت‌های حیاتی (قدرت، شبکه‌های ارتباطی و مالی) هر لحظه جدی‌تر می‌شوند. از سوی دیگر، فناوری‌های نظامی جدید مانند پهپادهای خودمختار که بدون نظارت انسانی عمل می‌کنند، ریسک جنگ‌های نیابتی و خسارات غیرنظامیان را افزایش می‌دهد. به‌طور کلی، مشکلات اخلاقی و امنیتی مرتبط با توسعه فناوری‌های نوین (هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی، جنگ‌افزارهای خودران) به‌عنوان ریسک‌هایی با احتمال پایین اما تأثیر بسیار بالا شناخته شده‌اند.
چشم‌انداز آینده و اولویت‌ها
نگاهی به «۱۰ ریسک برتر بلندمدت» نیز حاکی از پایداری نگرانی‌ها نسبت به سال گذشته است: رویدادهای شدید آب‌وهوایی (مرتبه ۱)، کمبود منابع طبیعی (۲)، اطلاعات نادرست (۵)، پیامدهای منفی هوش مصنوعی (۴) و آلودگی (۱۰) همان رتبه‌هایی را دارند که در گزارش‌های گذشته اهمیت داشتند. با این حال، پاسخ‌دهندگان جوان‌تر نسبت به آلودگی و تغییرات زیست‌محیطی حساسیت بیشتری نشان داده‌اند. تفاوت نگرش‌ها میان گروه‌های ذی‌نفع (دولت، بخش خصوصی، جامعه مدنی) در خصوص این ریسک‌ها نیز دیده می‌شود؛ برای مثال، دولت‌ها و سازمان‌های علمی آلودگی هوا را در فهرست ده ریسک برتر قرار داده‌اند، حال آنکه بخش خصوصی در رتبه‌بندی خود کمتر بر آن تأکید کرده است. در مجموع، کارشناسان تأکید می‌کنند بدون اقدام هماهنگ و همه‌جانبه، تغییرات اقلیمی، جنگ و خشکسالی‌ها، اقتصاد جهانی را تا سال ۲۰۵۰ دهشتناک‌تر خواهند کرد.
ریسک‌های کلیدی برای ایران
مطابق دیدگاه WEF، ایران نیز با چند خطر اصلی در آینده نزدیک مواجه خواهد بود؛ تورم بالا و افت ارزش پول، کمبود آب و بحران‌های زیست‌محیطی (خشکسالی و مدیریت ناکافی منابع آبی)، درگیری‌های مسلحانه منطقه‌ای (که می‌تواند دامنه جنگ‌های فرامرزی یا داخلی را گسترش دهد)، رکود اقتصادی و مواجهه ژئواکونومیک (بویژه تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری/سرمایه‌گذاری). به بیان دیگر، خطر کاهش توان خرید مردم و تأثیر منفی آن بر ثبات اجتماعی، همراه با تشدید فشارهای خارجی بر اقتصاد و تهدیدات امنیتی منطقه‌ای، از مهم‌ترین اولویت‌های نگران‌کننده برای کشورمان هستند. این یافته‌ها نشان می‌دهد ایران باید همزمان از پیامدهای اقتصادی تحریم و کاهش رشد جهانی و هم از چالش‌های داخلی ناشی از تورم و کم‌آبی آماده باشد.
نتیجه‌گیری
بررسی روندها و تحلیل‌های WEF و دیگر مراکز پژوهشی نشان می‌دهد ریسک‌های جهانی با ماهیتی فرامرزی و به‌هم‌تنیده در حال تشدید هستند. چنانچه همکاری بین‌المللی و سیاست‌گذاری هوشمندانه شکل نگیرد، این ریسک‌ها یک به یک اقتصادها و جوامع را درگیر می‌کنند. به همین دلیل، برای سیاستگذاران و فعالان جوان ضروری است ضمن پایش دقیق ریسک‌های فوق (از تغییرات اقلیمی تا جنگ و اطلاعات گمراه‌کننده) به طراحی راهبردهای متنوع (از اصلاح ساختارهای اقتصادی تا توسعه آموزش دیجیتال و دیپلماسی صلح) توجه کنند. یافت‌های گزارش WEF با تأکید بر بینش تخصصی و اقدامات پیشگیرانه، هشدار می‌دهد بدون همگرایی جهانی و تقویت نهادهای مشترک، قرن حاضر با چالش‌هایی بی‌سابقه مواجه خواهد شد.
